Ankara Üniversitesi'nin 2018-2019 Ders yılının açılış dersini,
Yönetim Kurulu üyemiz Prof. Dr. RUŞEN KELEŞ verecektir.
Tüm hemşehrilerimiz davetlidir.

Konu: Cumhuriyet, Başkent Ankara ve Ankara Üniversitesi
Yer: Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi, Farabi Salonu
Tarih: 20 Eylül 2018, Perşembe
Saat: 14:00

Kitaplar

Abdülvahap Hayri (2008), İktisadî Trabzon, haz. Melek Öksüz, Serander Y., Trabzon [1913].

Acherson, Neal (2001), Karadeniz, çev. Kudret Emiroğlu, T. İş Bankası Y.

Ahmet Şerif (1999), Anadolu’da Tanin, haz. Mehmed Çetin Börekçi, TTK Y., Ankara.

Ainsworth, William Francis (1840), Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia II, Londra.

Akbal, İsmail (2008); Milli Mücadele Döneminde Trabzon’da Muhalefet, Serander Y., Trabzon.

Akbulut, Ömer (1953), Trabzon Kitabeleri, İstanbul.

Akbulut, Ömer (1955), Trabzon: Cumhuriyetten Evvel Tarih ve Valiler, Cilt 1, Trabzon, İstikbal Matbaası.

Akbulut, Ömer (1963), Sümela.

Akbulut, Ömer (1970), Trabzon Meşhurları Bibliyografyası, Ankara.

Aksamaz, Ali İhsan (2000), Laz Aydınları ve Sorumluluk, Sorun Yayınları.

Aksamaz, Ali İhsan (2003), Doğu Karadeniz’de Resmi İdeolojiler Kuşatması, Belge Yayınları, İstanbul.

Alap, Cevdet (2008), Bir Ömür Bir Şehir, haz. Hikmet Aksoy, Trabzon Gazeteciler Cemiyeti Y., Trabzon.

Albayrak, Hüseyin vd. (1997), Trabzon Yıllığı 97, Yayın No: 52, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon.

Albayrak, Hüseyin (1997), Tarih İçinde Trabzon Lisesi, Trabzon Liselerinden Yetişenler Derneği Y., Trabzon.

Albayrak, Hüseyin (1998a), Trabzon Orta Hisar ve Çevresi, Ankara.

Albayrak, Hüseyin (1998b), Kuruluşunun 100. Yılında Cudibey İlkokulu, Trabzon.

Albayrak, Hüseyin (1998c), Trabzon İskender Paşa Külliyesi, Ankara.

Albayrak, Hüseyin (2008), Trabzon Milli Eğitim Tarihi, C. 1, Trabzon Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Y., Trabzon.

Albayrak, Hüseyin (2008), Trabzonlu Meşhurlar Ansiklopedisi, Vadi Y., Ankara.

Albayrak, Hüseyin (2010a), Trabzon’da İki Tarihi Mekan Çarşı Camii – Pazarkapı Camii ve Çevresi, Trabzon Belediyesi Y., İstanbul.

Albayrak, Hüseyin (2010b), Dünden Bugüne Trabzon Basını, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara.

Altınay, Ahmet Refik (1992), Kafkas Yollarında, haz. İbrahim Demirci, Önü Y., Ankara.

Anabolu, Mükerrem (1969), Trabzon’daki Bizans Çağı Yapıları, İTÜ Mimarlık F., İstanbul.

Arif Cemil (1997), I. Dünya Savaşında Teşkilat-ı Mahsusa, Arba Y., İstanbul.

Arslan, Mithat Kerim; Hikmet Öksüz (haz.) (2002), Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, C I-II, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon.

Arslan, Mithat Kerim; Hikmet Öksüz, Veysel Usta (haz.) (2011), Uluslararası Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu 16-18 Mayıs 2006, C I-II, Türk Ocakları Trabzon Şubesi Y., Trabzon.

Arslan, Murat (2005), Arrianus’un Karadeniz Seyahati (Arriani Periplus Ponti Euxini), Odin Y., İstanbul, 2005.

Atakan, Işık (2010), Geçmişten Günümüze Trabzon’da Müziki.

Azcan, İbrahim (2003), Türk Modernleşmesi Sürecinde Trabzon Halkevi, Serander Y., Trabzon.

Bal, Mehmet Akif (2004), Hatıralarda Trabzon’un Yakın Tarihi (1860-1950), Trabzon.

Bal, Mehmet Akif (2007), Trabzonlu Ünlü Simalar ve Trabzon’un Ünlü Aileleri, İstanbul.

Balcıoğlu, Mustafa (2000), İki İsyan Koçgiri Pontus Bir Paşa Nurettin Paşa, İstanbul, Nobel Yayın Dağıtım, İstanbul.

Barkley, Henry C. (1891), A Ride Through Asia Minor and Armenia, Londra.

Başman, Murat (2011), Kentin Odağında Bir Uzunsokak, Heyamola Y., İstanbul.

Bıjışkyan, P. Minas (1969), Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası, çev. Ter. Hrand D. Andreasyan, İstanbul.

Bilgin, Mehmet (2006), Doğu Karadeniz’de Bir Derebeyi Ailesi Sarıalizadeler (Sarallar), Serander Y., Trabzon.

Bostan, Hanefi (2002), XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK, Ankara.

Brendemoen, Bernt (2001), The Turkish Dialects of Trabzon, C. 1-2, Faculty of Arts, University of Oslo, Oslo.

Bryce, James (1876), Transcaucasia and Ararat: Being notes of A Vacation Tour in the Outumn of 1871, Londra.

Bryer, A. A. ve David Winfield (1985), The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Washington D. C., 1985.

Bryer, Anthony vd. (2002), The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, A Source Book, Ashgate Variourum Collected Studies Series: CS707, UK.

Curtis, William Eleroy (1911), Around The Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, The Crimea, Roumania, Hodder & Stoughton, New York.

Çadırcı, Musa (1991), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK Y., Ankara:

Çapa, Mesut (2012), “Trabzon Ticaret Mektebi”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 12, Bahar, s. 133-142.

Çapa, Mesut ve Veysel Usta (1997), Cumhuriyetin İlk Yıllarında Trabzon Vilayetiyle Yazışmalar, Derya Kitabevi Y., Trabzon.

Çapa, Mesut ve Rahmi Çiçek (2004), Yirminci Yüzyıl Başlarında Trabzon’da Yaşam, Serander Y., Trabzon.

Çiçek, Rahmi (2011), İstikbal Gazetesine Göre Trabzon’da Belediye ve Belediyecilik (1919-1925), Serander Y., Trabzon.

Çulfaz, Mustafa (2007); Anadolu’nun İlk Tıp Gazetelerinden Hekim, Serander/Trabzon Tabip Odası Y., Trabzon.

Danişmed, İsmail Hami (1971), İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Y., İstanbul.

Demircioğlu, Sezgin ve Nazım Kuruca (2008), Trabzon Eyaleti ve Kırım Harbi, Trabzon Belediyesi, Trabzon.

Deyrolle, Théophile (t.y.), 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, çev. Reşad Ekrem Koçu, Çığır Kitabevi, İstanbul.

Duman, Önder (2002), I. Dünya Savaşı Sırasında Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Ermeni Terör Faaliyetleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal bilimler enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Samsun, Yüksek Lisans Tezi.

[Eldem], Halil Edhem (2001), Trabzon’da Osmanlı Kitabeleri, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon.

Emin Hilmi [1876], Divan-ı Hilmi ve Münşeat, Trabzon Vilayet Matbaası, 1293.

Emin Hilmi (2009), Şair-i Mahir Trabzonî Emin Hilmi Efendi, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, haz. Ahmet Hilmi İmamoğlu, Serander Y., Trabzon.

Emir, Osman (2011), Prehistorik Dönemden Roma Dönemine Kadar Trabzon ve Çevresi, Serander Y., Trabzon.

Emiroğlu, Kudret (1989), Trabzon Maçka Etimolojik Sözlüğü, İstanbul.

Emiroğlu, Kudret ve A. Cemal Saydam, Nihal K. Çevik (1989), Hamsi Kurban O Göze, Deniz, Tarih ve Mutfak Kültürü, Heyamola Y., İstanbul.

Emiroğlu, Kudret (1989), Okludere, Heyamola Y., İstanbul.

Emiroğlu, Kudret (2012), Trabzon Vilayet Salnameleri Dizini, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara.

Erciyas, Deniz Burcu (2006), Wealth, Aristocracy and Royal Propaganda under the Hellenistic Kingdom ot the Mithridates, Brill, Leiden-Boston.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli (1999), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, C. II.

Eyice, Semavi (1970), Trabzon, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul.

Fallmerayer, Jakob Philip (2002), Doğu’dan Fragmanlar, çev. Hüseyin Salihoğlu, İmge Y., Ankara.

Fallmerayer, Jakob Philip (2011), Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, çev. Ahmet Cevat Eren, haz. Celalettin Yavuz, İsmail Hacıfettahoğlu, TTK, Ankara.

Finlay, George (1851), The History of Greece from its Conquest by the Turks and of the Empire of Trebizond 1204-1461, William Blackwood and Sons, Edinburgh and London.

Gazioğlu, Gültekin (2010), Roman Gibi Anılar, Eğitim-Sen Yayınları.

Gedikoğlu, Haydar (2008), Doğu Karadeniz Masallar Öyküler Söylenceler Destanlar, Serander Yayıncılık, Trabzon.

Gerçek, Bekir (2011), Başkentin Baş Mahallesi, Heyamola Y., İstanbul.

Gibbons, Herbert Adams (1916), The Foundation of the Ottoman Empire, Oxford, Clarendon Press.

Goloğlu, Mahmut (1973), Anadolu’nun Milli Devleti Pontus, Ankara.

Goloğlu, Mahmut (1973), Trabzon Tarihi Fetihten Kurtuluşu Kadar 1975 [ikinci b.: Serander Y., Trabzon, 2000; üçüncü b.: 2013, haz. Veysel Usta, Ayşe Goloğlu Soyer].

Günaydın, Nurgül (Der.) (2014), 61 Başarı Öyküsü, 2 c., Günebakış Yayınları.

Hamamizade İhsan (1928), Hamsiname, Sebat Matbaası, İstanbul.

Hamamizade İhsan (1972), Hamsiname, haz. Orhan Hamamioğlu, İstanbul.

Hamamizade İhsan (2007), Hamsinâme, Küçük Balığın Büyük Öyküsü, haz. Burhan Sayılır, Murat Babuçoğlu, Phoenix Y., Ankara.

Hamamizade İhsan (1947), Trabzon’da İlk Kitapçı Kitabi Hamdi Efendi ve Yayınları, İstanbul.

Hamilton, W. J. (1842), Researches in Asia Minor, Pontos and Armenia, John Murray, Londra.

Herodotos (1983), Herodot Tarihi, çev. Müntekim Ökmen, Remzi Y., İstanbul, 1983.

Horuluoğlu, Şâmil (t.y.), Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Ankara.

Horuluoğlu, Şâmil (1992), Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Ankara: Er Ofset Matbaacılık.

Hüseyin Kazım Kadri (1991), Hatıralarım, ed. İsmail Kara, İletişim Y., İstanbul.

Işık, Adem (2001), Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, TTK Y., Ankara.

İmamoğlu, Abdülvahit (2015), Köprübaşı Yöresinde Yetişen Medrese Alimleri ve Din Eğitimine Katkıları, Trabzon Büyükşehir Belediyesi, Trabzon.

İmamoğlu, Ahmet Hilmi (haz.) (2009), Şâir-i Mâhir Trabzonî Emin Hilmi Efendi, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, Serander Y., Trabzon.

İnan, Kenan (2013), Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon.

İsen, Mustafa ve Rıdvan Canım (1989), Hamamîzâde İhsan Hayatı Eserleri ve Divanı, Kültür Bakanlığı, Ankara.

Kansız, İsmail (ed.) (2010), Trabzon Kent İçi Kültür Varlıkları Envanteri, Trabzon Kültür ve Turizm Md. Y., Trabzon.

Karabacek, J. Von (1918), Abendländische Künstler zu Konstantinopel.

Karabekir, Kazım (1988), İstiklal Harbimiz, Merk Y., İstanbul.

Karadenizli, Kemal (1954), Trabzon Tarihi, Trabzon İlini Kalkındırma Cemiyeti, Ankara, 1954.

Karagöz, Rıza (2009); Karadeniz’de Bir Hanedan Kurucusu Haznedarzade Süleyman Paşa, Etüt Y., Samsun.

Karpuz, Haşim (1990), Trabzon, Kültür Bakanlığı Y., Ankara, 1990.

Kefeli, Yakov (2013), Anılar (1916-1919), çev. Erdoğan Altınkaymak, ed. Çolpan Zaripova Çetin, TTK Y., Ankara.

Keleş, V. (2003), Sinop Gümüş Sikkeleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Erzurum, basılmamış doktora tezi.

Khoniates, Niketas (1995), Historia (Ionnes ve Manuel Komnenos Devirleri), çev. Fikret Isıltan, TTTK Y., Ankara, 1995, s. 22.

Kırzıoğlu, Fahrettin (1976), Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Atatürk Üniversitesi Y., Ankara.

Kinneir, John MacDonald (1818), Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814, Londra.

Klaviyo (t.y.), Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat, çev. Ömer Rıza Doğrul, Kanaat Kitabevi.

Komnena, Anna (1996), Alexiad (Anadolu ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexios Komnenos Devri) Malazgirt Sonrası, çev. Bilge Umar, Inkilap Kitapevi, İstanbul.

Ksenophon (1974), Anabasis, Onbinlerin Dönüşü, çev. Tanju Gökçöl, Hürriyet Y., İstanbul.

Küçüker, Yüksel (2010), Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Serander Y., Trabzon.

Lowry, Heath W. (1981), Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461-1583, Boğaziçi Üniversitesi Y., İstanbul.

Lynch, Harry Finnis Blosse (1901), Armenia: Travels and Studies, Londra.

Madsen, Jesper Majborn (2009), Eager to Be Roman, Greek Responce to Roman Rule in Pontus and Bithynia, Duckworth, Londra.

McGing, B. C. (1986), The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pontus, Leiden EJ Brill.

Meeker, Michael E. (2005), İmparatorluktan Gelen Bir Ulus Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, çev. Tutku Vardağlı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Y., İstanbul.

Mehmed Aşıkî (2007); Menâzırü’l-Evâlim, haz. Mahmut Ak, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

Miller, William (1926), Trebizond The Last Greek Empire, Londra [Türkçesi: Son Trabzon İmparatorluğu, çev. Nurettin Süleymangil, Heyamola Y., İstanbul, 2007].

Millet, Gabriel ve Rice, D. Talbot (1936), Byzantine Painting at Trebizond, Academie Des Inscriptions at Belles-Lettres ve University of London.

Mintslov, S. P. (2008), Rus İşgal Komutanı S. P. Mintslov’un Günlüğü, çev. Enver Uzun, Trabzon.

Nemlioğlu, Candan (2005), Görsel Belgelerle Trabzon Panel ve Tablolar (Yağlıboya-Suluboya-Karakalem) Gravür ve Litografiler 1461-1914, Trabzon Araştırmaları Merkezi Vakfı, İstanbul.

Nemlioğlu, Candan (2008), Trabzon’un Abidevi Eserlerinden Kostaki Köşkü, Nöbetçi Y., İstanbul.

Odabaşıoğlu, Cumhur (1991), Trabzon Kaynakçası, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon.

Oransay, Gültekin (1969), Osmanlı Devletinde Kim Kimdir?, Küğ Y., İstanbul.

Orhanoğlu, Hayrettin (2011), Sessizliğin Karanlığında Kemeraltı, Heyamola Y., İstanbul.

Öksüz, Hikmet; Veysel Usta; Atilla Bölükbaşı (2011), Trabzon’da Spor, Trabzon, 2 cilt.

Özbay, Kemal (1981), Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, İstanbul, C. 3.

Özdiş, Hamdi (2008), Taşrada İktidar Mücadelesi: II. Abdülhamid Döneminde Trabzon Vilayetinde Eşraf Siyaset ve Devlet, 1876-1909, Hacettepe Ünv. Sos. Bil. Enst., Ankara, Yayımlanmamış doktora tezi.

Özer, Ahmet (2011), Trabzon’un Kalbi Meydan, Heyamola Y., İstanbul.

Panaret (2004), Panaret’in Trabzon Tarihi, haz. A. Hahanov, çev. Enver Uzun, Trabzon.

Pausanias (1964), Description of Greece, çev. W. H. S. Jones, Loeb, Londra.

Pınar, İlhan (1998), Alman Gezginlerin Gözüyle 19. Yüzyıl Anadolu Kentleri (Manisa, Edirne, Kütahya, Ankara, İstanbul, Trabzon, Antalya, Diyarbakır, Konya, İzmir), Akademi Kitabevi, İzmir.

Price, S. R. F. (2004), Ritüel ve İktidar Küçük Asya’da Roma İmparatorluk Kültü, çev. Taylan Esin, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.

Procopius (1971), Buildings, VII, çev. H. B. Dewing, Glanville Downey, William Heinemann LTD, Londra, Harvard U.P., Cambridge.

Ramber, Lui (t.y.), Gizli Notlar, çev. Niyazi Ahmet Banguoğlu, Tercüman Y., İstanbul.

Rice, David Talbot ve Steven Runcimen (1967), The Paintings of Hagia Sophia, Trebizond, Faculte de philosophie, Departement de l'histoire de l'art, Beograd.

Rice, David Talbot (1968), The Church of Hagia Sophia at Trebizond, Edinburgh.

Sağlam, İbrahim (1995), Uçmayan Yol Tanjant Trabzon’da Bir İbret Serüveni, Yunus Yayıncılık, Trabzon.

Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (1316), Matbaa-i Amire, Darü’l-hilafet.

Sandwith, Humphry (1856), A Narrative of the Siege of Kars, Londra.

Sarıcaoğlu, Beyhan (2011), Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi Literatürü: Bibliyografya, Dizin ve Değerlendirme, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Trabzon, Yüksek Lisans Tezi.

Sayıl, Mustafa Kemal (2011), Trabzon’a Işık Tutan Anılar, haz. Mehmet Akif Bal, Trabzon Kitaplığı, İstanbul.

Selçuk, Sadi (1955), Hayatımın Önemli Noktalarından Esaretin Acı Hatıraları ve 37. Kafkas Fırkasının Trabzon’u Düşmandan İstirdadı Kurtuluş, Ülkü Basımevi, Konya.

Serdar, Murat (2008), 18. Yüzyılın İlk Yarısında Kuzey Seferlerinde Trabzon Eyaleti’nde Güvenlik, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.

Sevim, Ayşe (2011), Trabzon’un Denizden Koparılan Kalbi: Sotka, Heyamola Y., İstanbul.

Seyalioğlu, Seyit Bilal (1953), Damla, Trabzon.

Sırrı Paşa (2011), Mektubat-ı Sırrı Paşa, İstanbul, 1303 (haz. Ahmet Karaçavuş, Serander Y., Trabzon).

Smith, Eli Smith (1833), Researches of the Rev. E. Smith and H. G. H. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor, and into Georgia and Persia with A Vsit to the Nestorian and Chaldean Chiristians of Oormiah and Salmas, C. II, New York, 1833.

Solakzade (1989), Solakzade Tarihi, haz. Vahid Çabuk, Kültür Bakanlığı Y., Ankara.

Sorgun, Taylan (1997), Halil Paşa İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş, Kamer Y., İstanbul.

Southgate, Horatio (1840), A Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Londra.

Strabon (1987), Coğrafya Anadolu (Kitap XII, XIII, XIV), çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Y., İstanbul.

Succi da Verica, Tarsicio (1973), Trebisonda, Porta d'Oriente, İstanbul.

Sümer, Faruk (1972), Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Ankara Üniversitesi DTCF Y., Ankara.

Şakir Şevket (2001), Trabzon Tarihi, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Y., Trabzon.

Tacitus (1942), The Histories, The Modern Library edition of Church and Brodribb’s, 1942.

Taç, Adnan (2011), Bir Kalekapım Vardı, Heyamola Y., İstanbul.

Tarakçıoğlu, Mustafa Reşit (2008), Hayatı, Hatıratı ve Trabzon’un Yakın Tarihi, haz. Hikmet Öksüz, Veysel Usta, Serander Y., Trabzon.

Tafur, Pero (1926), Travels and Adventures, 1435-1439, çev. M. Letts, Londra.

Tournefort, Joseph de (2005), Tournefort Seyahatnamesi, ed. Stefanos Yerasimos, çev. Teoman Tunçdogan, II. Kitap, İstanbul.

Tozer, Henry Fanshawe (1881), Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, Longmans, Green and Co., Londra.

Trabzon Vilayeti Salnameleri 1869-1904, haz. Kudret Emiroğlu, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Cilt 1-22 + Dizin, 1993-2012.

Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli (2010), Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Y., İstanbul, 2010.

Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu IV (2012), Karadeniz Teknik Üniversitesi Y, Trabzon.

Ulansey, David (1998), Mitras Gizlerinin Kökeni, çev. Hüsnü Ovacık, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.

Umur, Hasan (1949), Of ve Of Muharebeleri, İstanbul.

F. J. Uspenskij, V. V. Beneshevich (1927), Vazelonskie Akty - Actes de Bazélon: Matériaux pour servir à l’histoire de la proriété rurale et monastique à Byzance aux XIII-XV siécles, Leningrad.

Uspenski, F. İ. (2003), Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar), çev. Enver Uzun, Trabzon.

Usta, Veysel (1999), Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Serander Y., Trabzon.

Usta, Veysel (2005), Arşive Yansıyan Belgelerle Trabzon’da Atatürk Sevgisi, Trabzon Belediyesi, Trabzon.

Usta, Veysel ve Hikmet Öksüz ve Kenan İnan (2009), Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Tarihi 1884-1950, Trabzon Ticaret Odası Y., Trabzon.

Uzun, Enver (2008), İşgal Yıllarında (1916-1917) Trabzon'da Rus Askeri Gazetesi Voenniy Listok, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon.

Uzun, Enver (2009), Rus Hesabatlarında Trabzon (1916-1918), Mor Taka Y., Trabzon.

Walpole, Frederick (1851), The Ansayrii and the Assassins: With Travels in the Further East in 1850 to 1851, Including A Visit to Nineveh, C. II, Londra.

Yanıkoğlu, Bilal Aziz (1943), Trabzon ve Havalisinde Toplanmış Folklor Malzemesi, Kenan Matbaası, İstanbul.

Yazıcı, Mustafa (1995), Osmanlı Dönemi On Meşhur Trabzon Valisi, Akyazı Belediyesi.

Yazıcı, Mustafa (2002), Trabzon Ayasofya Cami-i Şerifi, Trabzon.

Yılmaz, Özgür (2006), Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), KTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Trabzon, Yüksek Lisans Tezi.

Yılmaz, Özgür (2014), Tanzimat Döneminde Trabzon, Libra Y., İstanbul.

Yüksel, Murat (1989), Türk Edebiyatında Hamsi, Trabzon Kültür ve Turizm Derneği, Trabzon.

Zehiroğlu, Ahmet Mican (2000), Antik Çağlarda Doğu Karadeniz, Çiviyazıları Y., İstanbul.

Zosimus (1814), New History, Green and Chaplin, Londra.

Makaleler

Açık, Turan (2014), “Mahalle ve Cami: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mahalle Tipleri Hakkında Trabzon Üzerinden Bir Değerlendirme”, OTAM, 35/Bahar, s. 1-39.

Akarca, Halit Dündar (2014), “İlmî İşgal: Rus Bilim Adamlarının Trabzon ve Civarında Birinci Cihan Harbi’nde Gerçekleştirdikleri Arkeolojik Faaliyetler”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 17, Güz, s. 21-30.

Aksoy, Volkan (2014), “Kurtuluş Sonrası Trabzon Muhacirlerine Yapılan Yardımlar ve Bölgenin İçinde Bulunduğu Durum”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 17, Güz, s. 113-134.

Albayrak, Hüseyin (1993), “Tarihe Karışan Gülbahar Hatun İlkokulu”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Aralık, Sayı: 7, s. 28-33.

Alkan, Necmettin (2007), “Alman Seyyahların Hatıratlarında Gümüşhane ve Çevresi”, KTÜ Ulusal Karadeniz Tarihi Sempozyumu, Cilt 1, Trabzon, s. 611-624.

Alkan, Necmettin (2010), “Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane ve Çevresi”, History Studies, V. 2/I, s. 82-97.

Allen, W. S. (1947), “The Name of the Black Sea in Greek”, The Classical Quarterly, XLI, s. 86-88.

Allen, W. S. (1948), “Supplementary Note on the Name of the Black Sea”, The Classical Quarterly, XLII, s. 60.

Arslan, Melih (2008), “Trapezus Sikke Darpları”, Belleten, 72 (265), s. 707-746+13 Levha.

Arslan, Murat (2006), “Pontos’tan Karadeniz’e: Bir Adlandırma Ardındaki Önyargılar, Varsayımlar ve Gerçekler”, OLBA, XIV, s. 75-91.

Aydın, Mustafa (1999), “Alman Seyyah Karl Koch’un 1843 Yılına Ait Trabzon İzlenimleri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon, s. 407-422.

Aygün, Necmettin (2002), “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Ticarî Yapılar”, Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon, C. I, s. 249-272.

Ayönü, Yusuf (2008), “Türkiye Selçuklu Devleti İle Trabzon İmparatorluğu Arasında Karadeniz Bölgesindeki Hâkimiyet Mücadeleleri (1204-1243)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXIII, S. 1, s. 15-35.

Ballance, Selina (1960), “The Byzantine Churches of Trebizond”, Anatolian Studies, S. 10, Ankara, s. 141-175.

Ballance, Selina (1997), “Trabzon’daki Erken Devir Türk Yapıları”, çev. Solmaz Turunç, Bir Tutkudur Trabzon, haz. İ. Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, Yapı Kredi Y., İstanbul, s. 253-257.

Bennett, Julian (2011), “The Regular Roman Auxiliary Regiments Formed From The Provinces of Asia Minor”, Anatolica, XXXVII, s. 251-274.

Bilban Yalçın Asnu (2007), “Trabzon’da Erken Bizans Dönemi Mimari Plastik Eserler Üzerine Değerlendirmeler”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2008) Bildirileri, KTÜ Yayını, I. Cilt, Trabzon, s. 41-42.

Bilgin, Mehmet (1994), ‘Trabzon Basın Tarihi’ne Katkı”, Müteferrika, 1994, 4 / Kış, s. 19-33.

Birinci, Ali (1989), “Trabzon’da Matbuat ve Neşriyat Hayatı (1865-1928)”, Trabzon Kültür ve Sanat Yıllığı, İstanbul.

Birinci, Ali (1999), “Şeyhü’l-Mebusîn Ali Naki Efendi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon, s. 423-427.

Bostan, İdris (1999), “Karadeniz’in Dış Ticarete Kapalı Olduğu Dönemde Trabzon Limanı”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon, s. 303-307.

Braund, D. C. (1986), “The Caucasian Frontier: Myth, Exploration and the Dynamics of Imperialism” The Defence of the Roman and Byzantine East, Proceedings of a colloquium held at the Universtiy of Sheffield in April 1986, ed. P. Freeman, D. Kennedy, Part i, BAR International Series 297 (i), Oxford, s. 31-49.

Braund, D. C. (1989), “Coping with the Caucasus: Roman Responses to Local Conditions in Colchis” The Eastern Frontier of the Roman Empire, ed. D. H. French; S. Lightfoot, British Institute of Archaeology at Ankara, Monograph 11, Oxford, s. 31-43.

Bryer, Anthony A. M. (1970), “A Byzantine Family: the Gabrades c. 979-c. 1653”, University of Birmingham, Historical Journal, 12, s. 164-187.

Bryer, Anthony A. M. (1975), “Greeks and Türkmens: The Pontic Exception”, Dumbarton Oaks Papers 29, s. 113-149.

Bryer, Anthony A. M. (1991), “The Pontic Greeks before the Diaspora”, Journal of Refugee Studies, C. 4/ 4, s. 328.

Bryer, Anthony A. M. (1993), “Trabzon İmparatorluğu’nda Gemicilik”, çev. Kudret Emiroğlu, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Sayı: 7, Aralık, s. 18-26.

Bulut, Aydan (2003), “Hasan Paşa Camisi ve Çevre Yapıları”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ağustos, Sayı: 9, s. 45-48.

Ciravoğlu, Öner (1997), “Bir Kentin Belleği”, Bir Tutkudur Trabzon, haz. İ. Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, Yapı Kredi Y., İstanbul, s. 6-7.

Cora, Yaşar Tolga (2013), “A Muslim Great Merchant [Tüccar] Family in the Late Ottoman Empire: A Case Study of the Nemlizades, 1860-1930”, International Jour­nal of Turkish Studies 19, no. 1/2.

Çadırcı, Musa (1998), “Tanzimat’ın Karadeniz Bölgesi’nde Uygulanması”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun, s. 191-198.

Çalık, İsmet, Betül Demirtaş, Alemdar Bayraktar, Temel Türker (2012), “Yığma Taş Minarelerin Analitik ve Deneysel Yöntemlerle Güvenliğinin Belirlenmesi: Trabzon Muhittin Camii Minaresi Örneği”, Vakıflar Dergisi, 38, s. 121-139.

Çapa, Mesut (2002), “Milli Mücadele Döneminde Trabzon’da Amerikan Yardım Heyeti”, Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon, C. I, s. 705-726.

Çapa, Mesut (2012), “Trabzon Ticaret Mektebi”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 12, Bahar, s. 133-142.

Çapa, Mesut (2014), “Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Kızılay Heyeti’nin Trabzon Vilayetindeki Çalışma ve Gözlemleri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 17, Güz, s. 21-30.

Çelik, Şenol (2002), “15-17. Yüzyıllar Arasında Trabzon Kalesi”, Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon, C. I, s. 129-149.

Çiçek, Rahmi (2012), “Cumhuriyet Dönemi Milli İktisat Uygulamalarından Bir Örnek: Trabzon Liman İşleri İnhisarı Türk Anonim Şirketi ”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 11, Bahar, s. 143-168.

Çiğdem, Süleyman (2006), “Urartu Krallığı’nın Doğu Karadeniz İlişkilerinde Diauehi Ülkesinin Rolü” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/1, s. 95-112.

Drews, R. (1991), “Karadeniz’de En Eski Grek Yerleşmeleri”, çev. Omer Capar, TAD, C. XV, S.: 26.

Düzenli, Halil İbrahim (2010a), “Trabzon Mahalle İsimleri 1486-2008”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, s. 453-463.

Düzenli, Halil İbrahim (2010b), “Osmanlı Mimarlığını Trabzon’dan Okumak: Gülbahar Hatun ve İskender Paşa Camileri Karşılaştırması”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, s. 191-204 [2010b].

Eastmond, Antony (1999), “Narratives of the Fall: Structure and Meaning in the Genesis Frieze at Hagia Sophia, Trebizond” Dumbarton Oaks Papers, No. 53, Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D. C., s. 219-236.

Emecen, Feridun (2001), “Doğu Karadeniz’de Âyânlık: Tirebolulu Kethudazâde Mehmet Emin Ağa”, Belleten, V. LXV, 242, s. 190-207.

Emir, Osman (2012), “Eski Çağda Doğu Karadeniz Bölgesinin Jeopolitik Önemi”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 13, Güz, 9-26.

Emiroğlu, Kudret (1989), “Trabzon’da Yok Olan Bir Anıt: Gürcü Kralı Solomon II’nin Türbesi”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 3, s. 79-80.

Emiroğlu, Kudret (1989), “Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı ‘88-89, ed. İ. Gündağ Kayaoğlu, Mustafa Duman, M. Savaş Şatıroğlu, Trabzonlular Kültür ve Yardımlaşma Derneği, İstanbul, s. 189-218.

Emiroğlu, Kudret (1990), “1908'de Trabzon Lisesi'nde Boykot”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Sayı: 3, s. 36-38.

Emiroğlu, Kudret (1993), “Trabzon’da II. Meşrutiyet'te Tütün Rejisiyle Mücadele”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, s. 34-46.

Emiroğlu, Kudret (1997), “Dünyadan Bakınca Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, haz. İ. G. Kayaoğlu, Ö. Ciravoğlu, C. Akalın, YKY, İstanbul, s. 231-244.

Emiroğlu, Kudret (1998), “Trabzon Mebusu Hilmi Efendi ve Divan ve Münşeatı”, Kıyı, No: 150, Eylül, s. 18-21.

Emiroğlu, Kudret (2000), “Trabzon’da XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kahvehane ve Kitabevi Bağlamında Toplumsal Tabakalanma, Kültür ve Siyaset”, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, s. 187-222.

Emiroğlu, Kudret (2015), “İngiltere Konsolosluk Raporlarında Trabzon’da Meşrutiyet’in İlan Günleri”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Sayı: 10, s. 89-92.

Erel, Nurettin (1937), “Gırgır Suyu, Deliktaş”, İnan, Sayı: 2, Haziran, 15-16.

Esmen, E. Esin (1999), “Tanzimat’ın İdari Reformlarının Trabzon’da Uygulanması”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 6-8 Kasım 1998, Trabzon, s. 401-406.

Eyice, Semavi (1992), “Eski Erzincan'da Rum Asıllı Bir ‘Büyük Hatun’", Tarih ve Toplum, 104/Ağustos 1992, s. 98-102.

Fatsa, Mehmet (2015), “Trabzon Yöresinin İslamlaşma Süreci ve Zaviyeler”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 18, s. 61-74.

Foss, C. (1975), “The Persian in Asia Minor and the End Antiquity” EHR, 90/357, s. 726-727.

Gerçek, Bekir (1992), “Kıraathaneydiler Geçmişte”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Sayı: 6, s. 100-105.

Gerçek, Bekir (2015), “Trabzonlu Mesut Hoca”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Sayı: 10, s. 31-35.

Hamamizade İhsan (1911), “Tarih-i Osmanî Encümeni Trabzon Şubesi ve Trabzon Tarihi Meselesi”, Envar-ı Vicdan, Nüsha-i fevkalade, 88-105 Numero, 10 Teşrin-i sani, s. 12-20.

Hamamizade İhsan (1919), “Trabzon Şehrinde Kitabeler ve Tarihi Bir Vesika”, İkbal, 13 Teişrin-i sani 1335, Sayı: 533 ([Eldem] Halil Edhem, Trabzon’da Osmanlı Kitabeleri, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi, 2001, s. 15-18).

İnalcık, Halil (1998), “The Question of The Closing of The Black Sea Under The Ottomans”, Essays in Otoman History, İstanbul, s. 415-445.

İnan, Kenan (1996), “Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni”, OTAM, Sayı 7, s. 119-133 (2. b.: Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, 2010, s. 153-172).

İnan, Kenan (1998), “Kadı Sicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı (1643-1656)”, Osmanlı Araştırmaları, XVIII, İstanbul, s. 161-186.

İnan, Kenan (1999), “1831 Nolu Şer’iye Siciline Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Mülk Satışları”, Türk Dünyası Araştırmaları, no: 120, s. 103-124.

İnan, Kenan (1999), “Trabzon Şer’iye Sicillerine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Borç-Alacak İlişkileri”, İslâmiyât, No: 4, s. 91-109.

İnan, Kenan (2004), “Trabzon’da Yönetici Yönetilen İlişkileri (1643-1656)”, Osmanlı Araştırmaları, XXIII, s. 23-60.

İnan, Kenan (2004), “Kadı Sicillerine Göre Akçaabat’ta Mülk Satışları (1648-1658)”, Akçaabat Yazıları, I, s. 105-115.

İnan, Kenan (2013a), “Kadı Sicillerine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Esnafları ve Faaliyetleri”, Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon, s. 57-82.

İnan, Kenan (2013b), “17. Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Ahiler ve Faaliyetleri”, Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon, s. 83-96.

İnan, Kenan (2013c), “Kadı Sicillerine Göre Trabzon’da Beşlü Taifesi (1648-1658)”, Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon, s. 235-252.

Issawi, Charles (1970), “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830–1900: The Rise and Decline of A Route”, International Journal of Middle East Studies, I, s. 18–27.

Kakhidze, Emzar (2011), “Common and Distinguishing Features of Greek Colonisation in the Black Sea Area”, Pontika 2008 Recent Research on the Northern and Eastrern Black Sea in Ancient Times, Ewdoksia Papuci-Władyka, Michael Vickers, Jarosław Bodzek, David Braund (ed.), Bar International Series, Kraków, s. 175-178.

Kalafat, Yaşar (1999), “Trabzon Yöresi Ulucanları (Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Bilgilerine Göre)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon Belediyesi Kültür Y., Trabzon, s. 631-639.

Karaçavuş, Ahmet (2011), “Toplumsal Mekânın Merkezinin Değişimi Üzerine Bir Deneme: XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Geleneksel Yaşamın Hükümsüzleşmesi”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 10, Bahar, s. 71-99.

Karahasanoğlu, Subutay Hikmet (1988), “Eski Trabzon’dan Bir Kitap: “Usulü İptidaî Yahut Muallimlere Rehnâme”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 2, s. 77-79.

Karahasanoğlu, Subutay Hikmet (1991), “Trabzon’da Mekteb-i İdadi Tesis Edilmesiyle İlgili Sırrı Paşa’nın Bir Tahriratı”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, s. 28-34.

Karahasanoğlu, Subutay Hikmet (1992), “Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye’lere Göre 1316-1321 Hicri Yıllarında Trabzon Eğitimi”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 6, s. 55-61.

Karpuz, Haşim (1983), “Trabzon’da Yok Olan Türk Devri Eserleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, XII, s. 95-116.

Karpuz, Haşim (1989), “Trabzon’daki Türk Devri Hamamları”, Trabzon Kültür ve Sanat Yıllığı 88-89, haz. İ. Gündağ Kayaoğlu, Mustafa Duman, M. Savaş Şatıroğlu, İstanbul, s. 109-134.

Karpuz, Haşim (1990), “Trabzon’daki Kethüdazade Hacı Emin Ağa Çeşmeleri”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 4, s. 83-86.

Karpuz, Haşim (1992), “Trabzon’daki Nemlizade Konağı’nda Yer Alan Kütahya Çinileri”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 6, s. 62-67.

Karpuz, Haşim (1994), “Trabzon’da Yok Olan Bazı Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, 23, s. 145-160.

Kaya, Elmas (1999), “Trabzon İl Merkezindeki Kurtarma Kazısında Ortaya Çıkan Buluntular”, IX. Müze Kurtarma Kazıları Semineri 27-29 Nisan 1998 Antalya, Kültür Bakanlığı, Ankara, s. 312-334.

Kechriotis, Vangelis (2005), “Greek-Orthodox, Ottoman Greeks or Just Greeks? Theories of Coexistence in the Aftermath of the Young Revolution”, Académie des Science de Bulgarie Institut d’Etudes Balkaniques, No 1, p. 51-71.

Keçiş, Murat (2010), “XIII-XV. Yüzyıl Bizans Tarihçilerinin Trabzon İmparatorları Hakkında Kullandıkları İfadeler”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 8, Bahar, s. 9-28.

Keskinkılıç, Erdoğan (2011), “Karadeniz Bölgesindeki Azınlıklar ve Azınlık Okulları”, CIÉPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyumu Bildirileri, Kenan İnan, Yücel Dursun (ed.), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, s. 665-670.

Kılıç, Ali (2002), “Osmanlıdan Günümüze Trabzon Kütüphaneleri, Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon, C. I, s. 273-278.

Kılıç, Ümit (2008), “Trabzon İskender Paşa Vakfı”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 4, Bahar, s. 9-27.

Köse, İsmail (2012), “İngiliz Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane Çevresi ve Trabzon Limanı’na Ulaşan Ticaret Yolları 1840-1900”, History Studies, V. +, I. 1, s. 359-371

Kozan, Mert (2015), “Tarihi Kaynaklar Işığında III. Yüzyılda Gotların Akdeniz’de Gerçekleştirdiği Korsanlık ve Yağma Faaliyetleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, Sayı: 36, s. 357-363.

Köşklü, Zerrin (2010), “Erzurum’da Osmanlı Dönemi Hanları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 5, Bahar, s. 113-134.

Kriakidis, E. T. (1897), Biografiai ton ek Trapezuntos kai tis peri auftin horas apo tis aloseos mekris imon akmasanton logion meta skediasmatos istoriku, Atina.

Kurnaz, Mehmet (1994), ”Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar”, Trabzon Fetih Yıllığı, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Muhittin Bal, Atlas Y. Ankara, s. 74-104.

Lordkipanidze, Guram (2010), “Sinopian Amphora and Trapezuntine Coins From Pityus”, Patabs I Production and Trade of Amphora in the Black Sea, Actes dela Table Ronde internationale de Batoumi et Trabzon, 27-29 Avril 2006, ed. Dominique Kassab Tezgör, Nino Inaishvili, Institut français d’etudes Anatoliennes Georges-Dumézil, İstanbul, Paris, s. 149-150.

Lowry, Heath W. (1975), “Trabzon’daki Yeni Cuma Camii: Nasıl ve Niçin Bu Adı Almıştır?”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, C. 3, s. 103-111.

Lowry, Heath W. (1994), “Kanuni’nin Trabzon’daki İlk Yılları: Geleceğin Padişahına ve Şehre Etkileri”, çev. Kudret Emiroğlu, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Nisan, Sayı: 8, 10-12.

Millet, G. (1895), “Les monastaries et les éclies de Trébizande”, Bulletin de corresponde hellennique, S.: 19, Paris, s. 419-459.

Mitford, T. B. (1974), “Biliotti’s Excavations at Satala”, Anatolian Studies, 24, s. 221-244.

Mitford, T. B. (1997), “The Inscriptions of Satala (Armenia Minor)”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 111, s. 137-167.

Mitford, Tim (2000), “Thalatta, Thalatta: Xenophon’s View of the Black Sea”, Anatolian Studies, 50, British Institute, Ankara.

Moorhouse, A. C. (1940), “The Name of the Euxine Pontus”, The Classical Quarterly XXXIV, s. 123-128.

Moorhouse , A. C. (1948), “The Name of the Euxine Pontus Again”, The Classical Quarterly XLII, s. 59-60.

Oflaz, Mustafa (1992), “1 Nolu Vakfiye Kayıt Defteri’ne Göre 1842 Yılı Trabzon Merkez Vakıfları”, Akademik Yorum, Trabzon, Güz, s. 20-21.

Okay, Haşim Nezihi (1987), “Trabzon’a Doğru”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı, haz. İ. Gündağ Kayaoğlu, Mustafa Duman, Alaettin Bahçekapılı, İstanbul, s. 406-409.

Olbrycht, Marek Jan (2011), “Subjects and Allies: The Black Sea Empire of Mithradates VI Eupator (120-63 BC) Reconsidered”, Pontika 2008 Recent Research on the Northern and Eastrern Black Sea in Ancient Times, Ewdoksia Papuci-Władyka, Michael Vickers, Jarosław Bodzek, David Braund (ed.), Bar International Series, Kraków, s. 275-281.

Öksüz, Hikmet (1999), “Hicaz Su Yollarının (Mekke-i Mükerreme: Ayn Zebide) Tamiri İçin Trabzon ve Havalisinden Toplanan Yardımlar”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildiriler 6-8 Kasım 1998, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, s. 443-460.

Öksüz, Hikmet ve Veysel Usta, Atilla Alp Bölükbaşı (2011), Trabzon’da Spor, Trabzon.

Öksüz, Melek (2010); “Trabzon’da Dere Islahına İki Örnek: Debbağhane ve Zağnos Derelerinin Yüzyıl Önceki Hikayesi, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 8, Bahar, s. 91-109.

Öksüz, Melek (2005), “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Âyân, Eşkıya ve Göç Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, Sayı: 1, s. 169-186.

Özdiş, Hamdi (2015), “Trabzon İngiliz Konsolosluk Raporlarının Kaynak Değeri Üzerine”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Sayı 10, s. 83-88.

Özer Ahmet; Arslan Polathaneli (1989), “Halkevleri Hareketinde Bir Örnek Kuruluş: Trabzon Halkevi (1932-1951)”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 3, s. 40-53.

Özer Ahmet; Arslan Polathaneli (1993), “Fotoğraflarda Kalan Zaman”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık 1993, Sayı: 7, s. 47-53.

Özsait, Mehmet (1999), “İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Trabzon, s. 37-45.

Özsayıner, Zübeyde Cihan (2006), “Trabzonlu Hattatlar”, CIÉPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyumu Bildirileri, haz. Kenan İnan, Yücel Dursun, KTÜ Y., Trabzon, s. 41-44.

Öztürk, Temel (2008), XIII. Yüzyıl İlk Yarısı Trabzon Sancağı Nüfus Tespitinde Avarız ve Cizye Defterlerinin Kullanılabilirliği”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 5, Ocak, s. 93-112.

Öztürk, Temel (2010), “Arşiv Belgelerine Göre Trabzon’da Üçüncüoğlu Sarayı”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, s. 237-264.

Polathaneli, Arslan (1988), “Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 2, s. 36-42.

Poutnikov, George A. (1991), “Trabzon Tarihinin Araştırıcısı Sergey Minstlov”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, Aralık, Sayı: 5, s. 38-39.

Prousis, Theophilus C. (2005), “Risky Business: Russian Trade in the Ottoman Empire in the Early Nineteenth Century”, Mediterranean Historical Review, C. 20, No. 2, December, s. 201-226.

Rice Talbot, David (1930), “Notice on Some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond”, Byzantion, 5, s. 47-81.

Rice, Tamara Talbot (1997), “Trabzon Ayasofya’sındaki Selçuk Üslubunda Süslemeler”, çev. Solmaz Turunç, Bir Tutkudur Trabzon, haz. İ. Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, Yapı Kredi Y., İstanbul, s. 71-86.

Rosenqvist, Jan Olof (2002), “Local Worshipers, Imperial Patrons: Pilgrimage to St. Eugenios of Trebizond”, Dumbarton Oaks Papers No 56, Dumbarton Oaks Reaearch Library and Collection, Washington, s. 193-212.

Sadi, Dilaver (1997), “Tarihsel Yapılarıyla Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s. 87-95.

Saydam, Abdullah (2006), “Trabzon’da Halkın Kitap Sahibi Olma Düzeyi (1795-1846)”, Milli Eğitim, 170, s. 187-201.

Schulz-Beusher (1965), “Notice sur la ville de Trébisonde”, aktaran O. Lampsidu, “O Pontos kata tous Perigitas ke tous Taksidiotas eis tous Veoterous Kronous”, Archeion Pontou, XXVII, s. 3-20.

Shukurov, R. (1994), “Between Peace and Hostility: Trebizond and the Pontic Turkish periphery in the fourteenth century”, Mediterranean Historical Review, 9 (June), s. 20-72.

Shukurov, R. (1999a), “Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Türkçe Konuşan Bizanslılar”, Trabzon Tarihi Sempozyumu 6-8 Kasım 1998 Bildiriler, çev. Kemal Çiçek, Trabzon, s. 111-121.

Shukurov, R. (1999b), “The Byzantine Turks of the Pontos”, Mesogeios 6, s. 19-29.

Shukurov, R. (2001), “Turkoman and Byzantine self-identity. Some reflections on the logic of the title-making in twelfth and thirteenth-century Anatolia”, Eastern Approaches to Byzantium, Ed. Antony Eastmond, Society for The Promotion of Byzantine Studies, Ashgate, s. 259-276.

Shukurov, R. (2010), “Şeyh Cüneyd Safevi’nin Trabzon Seferi (1456/H. 860)”, çev. Murat Keçiş, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 9, Güz, s. 145-156.

Şaşmaz, Musa (1997), “İngiliz Konsolosu Alfred Biliotti’nin 1885’teki Raporuna Göre Trabzon Vilayetinde Eğitimin Durumu”, Tarih ve Toplum, 163/Temmuz, s. 41-53.

Şimşek, Eyyub (2013), “Kırım Savaşı’nın Trabzon Eyaleti’ne Toplumsal Etkileri”, History Studies, V. 5, I. 5, s. 273-291.

Taşdöner, Kevser (2012), “Romalı Triumvir Marcus Antonius’un Anadolu’da Siyasi Düzenlemeleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 31, Sayı: 51, s. 209-235.

Tavşan, Cengiz; H. Emre Engin ve Erkan Aydıntan (2014), “Trabzon Bedesteni Restorasyon Uygulaması,” Vakıflar Dergisi, 42, s. 123-131.

Tozlu, Selahattin (2002), “19. Yüzyılda Sosyo-Ekonomik Bakımından Trabzon Limanı”, Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon, C. I, s. 381-397.

Tuluk, Ömer İskender (2007), “Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, Güz, s. 9-23.

Tuluk, Ömer İskender (2010), “İmaret-i Hatuniye’den Atapark’a: Trabzon’da Kamusal Alanın Dönüşümüne Erken Bir Tanıklık”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, s. 121-144.

Tuluk, Ömer İskender ve Halil İbrahim Düzenli (2006), “Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da Osmanlı Cami ve Mescitleri (1461-1583)”, CIÉPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyumu Bildirileri, haz. Kenan İnan, Yücel Dursun, KTÜ Y., Trabzon, s. 131-182.

Tuluk, Ömer İskender ve Halil İbrahim Düzenli (2010), “Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da Osmanlı Cami ve Mescitleri (1461-1583)”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, s. 55-92.

Tuluk, Ömer İskender; Halil İbrahim Düzenli; Evrim Düzenli (2010); “Osmanlı’da Fetih Sonrası Dinsel Mekanı Camileştirme Anlayışı: Trabzon Örneği (1461-1665)”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Tuluk, Ömer İskender, Halil İbrahim Düzenli, Klasik Y., İstanbul, 93-118.

Tuluk, Ömer İskender ve Fulya Üstün (2007), “Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarîsindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme”, Belleten, 71 (262), s. 923-937.

Turgay, A. Üner (1982), “Trade and Merchants in Nineteenth-Century Trabzon: Elements of Ethnic Conflict”, Christians and Jews in the Otoman Empire, ed. B. Braude, B. Lewis, New York, s. 287-318.

Turgay, A. Üner (1994) “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), Ç. Keyder, Y. E. Özveren, D. Quataert (der.), çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Y., s. 46-47.

Türkcan, Ergun (1986), “İngiliz Konsolosu W. Gifford Palgrave’in Raporlarına Göre 1870’te Trabzon”, Tarih ve Toplum, No: 31, Temmuz, s. 34-46.

Usta, Sebahattin; Trabzon Şeriye Sicili, No: 1827, 1631 (1041) akt. Veysel Usta, “Aya Sofya Hakkında”.

Usta, Veysel (2004), “Rus Bilimler Akademisi Heyeti Tarafından İşgal Yıllarında Trabzon’da Yapılan Çalışmalar ve Rusya’ya Götürülen Eserler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 153, s. 11-24.

Usta, Veysel (2007), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Trabzon’da Sağlık”, Anadolu’nun İlk Tıp Gazetelerinden Hekim, Serander/Trabzon Tabip Odası Y., Trabzon, s. xix-xxxiv.

Usta, Veysel (2014), “Tanıkların Kaleminden Kurtuluştan Sonra Trabzon Şehri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 17, Güz, s. 135-172.

Usta, Veysel ve Hikmet Öksüz (2014), “I. Dünya Savaşı Sırasında Rus Donanmasının Trabzon ve Çevresini Bombalaması”, Türkiyat Mecmuası, Bahar, C. 24, s. 26-51.

Uzun, Enver (2011), “Trabzon’da İran Mektebi ve Azerbaycanlı Tağı Rıfat (1890-1920)”, Trabzon Üzerine Notlar, Trabzon, s. 165-173.

Üçüncü, Uğur (2015), “Trabzon’da 10 Temmuz 1919 Cephanelik Patlaması”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 18, Bahar, s. 161-176.

Vasiliev, A. A. (1932), “Pero Tafur, A Spanish Travaller of the Fiftheenth century and his visit to Constantinople, Trebizond and Italy”, Byzantion VII, s. 75-122.

Vasiliev, A. A. (1941), “The Empire of Trebizond in History and Literature”, Byzantion 15, s. 316-373.

Winfield, David (1962), “A Raport Of Work Accomplished at Trabzon”, Türk Arkeoloji Dergisi, C: IX-1, 1959, s. 41. David Winfield, “Ayasofya Camii Trabzon 1962”, Türk Arkeoloji Dergisi, C: XII-1, s. 45-48.

Yazıcı, Nurcan (2008), “Trabzon Örneğinde Tanzimattan Cumhuriyete Hükümet Konağı Binaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 1/5, s. 943-959.

Yerasimos, Stefanos (1997), “XIX. Yüzyılda Trabzon Rum Cemaati”, İ. G. Kayaoğlu, Ö. Ciravoğlu, C. Akalın (ed.) Bir Tutkudur Trabzon, İstanbul: YKY, s. 281-303.

Yıldırım, Arif (2002), “Trabzon ve Çevresi ile İlgili Dokuz Değişik Hususa Dair Notlar”, Trabzon ve Çevresi Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Y., Trabzon, C. I, s. 31-53.

Yılmaz, Özgür (2014), “Victor Fontanier’in Trabzon Konsolosluğu (1830-1832)”, OTAM, S. 35, s. 153-195.

Yılmaz, Özgür (2015), “Dussaud Biraderlerin Trabzon Limanı İnşa Projesi (1870)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 18, Bahar, s. 213-244.

Yüngül, Naci (1985), “Trabzon’daki Haznedarzade Abdullah Paşa Çeşmesi”, Vakıflar Dergisi, C. 19, s. 261-266.

Zachariadou, Elizabeth (2007), “Trabzon ve Türkler (1352-1402)”, çev. Murat Keçiş, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, S. 22, s. 221-241.

Zorlu, Tülay (2011), “Trabzon Gülbahar Hatun ve Emir Mehmet Türbeleri”, Vakıflar Dergisi, 35, s. 215-233.

Kaynak:
Kudret Emiroğlu
Araştırmacı-Yazar

"KÖY ENSTİTÜLERİ VE BEŞİKDÜZÜ KÖY ENSTİTÜSÜ"
konulu söyleşi,

Başkent Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
PROF.DR. MUSTAFA KURU'nun
katılımı ile,

24 Kasım 2016 Perşembe günü
Trabzon Vakfı Ahmet Yıldız Konferans
salonunda gerçekleştirildi.

22 Kasım 2015 tarihinde Türk Halk Müziği Sanatçısı Volkan Konak, Trabzon Vakfı Başkanı Bilgin Aygül ve Trabzon Vakfı Yönetim Kurulu Muhasip Üyesi Fikret Kahyaoğlu, Trabzonlu Türk ressam ve öğretim üyesi Mustafa Ayaz'ın kurucusu olduğu ‘Mustafa Ayaz Müzesi’ni ziyaret ettiler.

Yapımına 2003 yılında başlanan ve 2007 yılında tamamlanan Müze, 2009 yılında vakıf olarak faaliyete geçmiştir. ‘Mustafa Ayaz Müzesi’, Mustafa Ayaz’ın kendi olanaklarıyla başkent Ankara’ya kazandırdığı, sanatsal birikimlerinin eseridir.

Vakfın amacı; toplumun her kesimine sanat sevgisini aşılamak, sanat yoluyla toplumu eğitmek, çağdaş Türk sanatının yurtiçi ve yurtdışında tanıtılmasına katkıda bulunmaktır. Kültür ve sanata hizmet etmek amacıyla ortaya çıkarılan bu yapı sanatseverlerin de desteklerini beklemektedir. Vakfın gerçekleştireceği ‘kültür ve sanat’ etkinliklerine verilecek katkılarla, Vakıf daha çok gelişecek ve geliştikçe hedefleri de büyüyecektir.

Giriş

Şerif Mardin, Osmanlı’dan Cumhuriyet’in 1960’lı yıllarına kadar Türk siyasal ilişkilerini açıklarken, Edward Shils’in “Center and Periphery”sinden hareketle merkez-çevre ilişkisi üzerinden Osmanlı merkez-taşra ilişkilerini ve onun devamı niteliği taşıyan Cumhuriyet döneminde oluşturulmaya çalışılan ulus devleti, merkez-çevre ilişkilerinden hareketle açıklamıştır (1). Cumhuriyetin merkez-çevre ilişkisini değerlendirirken de Osmanlı deneyiminin ve toplumsal merkez-çevre ilişkisinin kendine özgünlüğü tezinden hareket edilmediğini vurgulamaktadır. Cumhuriyeti kuranların, Osmanlı toplumunun Avrupa’nın uluslaşma sürecinden farklı, batı tipi merkez-çevre ilişkisi dışında, kendine özgünlüğünü yeterince fark edemediklerini ifade etmektedir. Bu nedenle, Cumhuriyet döneminde yapılan yeniliklerin daha çok batı tipi ulus-devlet ilişkisinin temel alındığını belirterek, 1950’lerde ortaya çıkan siyasal ve toplumsal problemlerin kaynağını bu algılama eksikliğine bağlamaktadır.

19. Yüzyıl Emperyalizminin kendi dışında kalan dünyayı çevreleştirmesinin teorik boyutları üzerinde duran Şevket Pamuk, uluslararası ticaret açısından, üç tür çevreleştirme üzerinde durmaktadır. Birinci tür resmi sömürgeciliktir. Sömürge-sömürgeci ilişkisi içerisinde emperyalist ülke, sömürge toprakları üzerinde istediği siyasal veya ekonomik düzenlemeyi yapma yetkisinde tamamen özgür olduğu gibi, başka emperyalist güçlerin müdahalesine de izin vermiyordu.

İkinci tür sömürgecilikte, sömürge siyasal bağımsızlığa sahip olmakla birlikte gayri resmi emperyalist güçlerin çevreleme girişimleriyle karşı karşıya idi. Sömürgedeki tüm ilişkiler metropol bir tek ülkenin denetimi altında yürütülmekteydi. Burada, siyasal iktidarın ticaret sermayesi ile ihracata yönelen büyük toprak sahiplerinin ittifakının elinde olduğu Orta ve Güney Amerika ülkeleri kast edilmektedir.

Üçüncü tür sömürgeleştirme, emperyalistler arası rekabete açık konumda bulunan topraklarda ve siyaseten bağımsız konumda olan devletler üzerindeki mücadele olarak görülür. Çin, Osmanlı ve İran örneklerinde olduğu gibi birden fazla emperyal devlet, sözde bağımsız olan bu devletleri aralarındaki mücadele ile çevreleştirmeye çalışmışlardır. Üçüncü türü, ikincisinden ayıran en önemli özellik, emperyalistler arası rekabet koşulları ile görece güçlü bir merkezi devletin bir arada bulunmasıdır. Bu toplumsal kuruluşlarda merkezi bürokrasi ile dünya ekonomisiyle kendi çıkarları doğrultusunda bütünleşmeden yana olan toplumsal sınıflar, yani tüccar ve ihracata dönük büyük toprak sahipleri arasında bir çelişki görülmektedir (2).

Merkez-çevre ilişkileri açısından 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte Trabzon örneğini ele alırken, hem Şerif Mardin’in klasik Osmanlı modelinde merkez-çevre ilişkileri dışında kendine özgü tarafları olduğu tezi, hem de Şevket Pamuk’un Osmanlı’nın son yüzyılını yarı sömürge devleti olarak niteleyenlerin aksine, üçüncü bir kategoriden hareket ederek, Osmanlı’dan, Cumhuriyet’e geçiş sürecindeki bu tanımlamayı Trabzon’daki gelişmelere uygun buldum.

Bu durumda; Cumhuriyet, sadece İstanbul’u bertaraf etmekle kalmamış, aynı zamanda 19. Yüzyıl Osmanlı’sında oluşan emperyalist güçlerin tek tek Osmanlı’da merkez olma girişimlerini de ortadan kaldırmıştır.

Pamuk’a göre, üçüncü tür ülkeler üzerinde merkez-çevre ticaretinin genişlemesine, sonradan bir başka boyut, merkez ülkelerinden sermaye ihracı eklendi. Çevre devletlerine büyük miktarda borç verildi. Daha önemlisi, çevre ülkelerinde demiryolları gibi ticareti genişletmeye yönelik altyapı tesislerine büyük miktarda yatırım yapıldı. Buna karşılık, tarım ve sanayi gibi doğrudan üretim faaliyetlerine sermaye, Birinci Dünya Savaşı’na dek sınırlı kalmıştır (3). İşte bu durum bize 19. Yüzyılın başlarında yaklaşık 15 bin nüfusa sahip olan Trabzon’un 1870’lı yıllara gelindiğinde hem nüfus ve hem de fiziksel özellikleri bakımından gelişmesini açıklayan önemli bir tespittir. Nüfusu 60-70 binlere çıkan şehir, bir taraftan uluslararası ticaretin Karadeniz sahilindeki önemli üslerinden biri olurken, diğer yandan kozmopolit bir görüntüye sahip olarak fiziksel büyümesini gerçekleştirirken, bunun arkasında sadece Osmanlı’nın ticari ve doğal büyümesinin olmadığını göstermektedir.

Trabzon’da Uluslararası Sömürü Sistemi ve Uzantıları Açısından Merkez-Çevre Oluşumu

Osmanlı İmparatorluğu üzerinde 1830’lardan itibaren denetim mekanizmaları kuran emperyalist devletler, bazen kendilerine özgü, bazen de birbirlerine benzer yöntemler kullandılar. Bu yöntemleri genelleyecek olursak; Birincisi Osmanlı devletini açık pazar haline getiren ticari imtiyaz antlaşmaları ve içeride bu anlaşmalara dayalı olarak oluşturulan imtiyazlı gayrimüslim unsur. İkincisi İmparatorluğun din ve etnik çeşitliliğinden faydalanarak, bu grupları yönlendirme ve sahiplenme. Üçüncüsü, Osmanlı yönetimi üzerinde baskı oluşturarak, denge politikası denilen yapı içerisinde, Osmanlı Devleti’nin siyasal çıkmazlara doğru sürüklenmesi. Dördüncüsü de Osmanlı’nın değişme isteğinin reformlar adı altında teşvik edilerek, kontrol altında tutulması.

Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı üzerinde uluslararası baskının ilk adımlarından biri oldu. Çarlık Rusya’sı Osmanlı üzerinde Ortodoks cemaat üzerindeki kontrolünü artırırken, bu kontrol mekanizmalarından biri de Trabzon’da yaşayan Rum cemaati üzerinde oluşturuldu. Rusya açtığı konsoloslukla bir taraftan Rum cemaatin menfaatlerinin koruyucusu ve kollayıcısı olurken, diğer yandan Karadeniz’in önemli bir liman kenti olan Trabzon’da Rus ekonomik menfaatlerini korumayı amaçladı.

1801’de Rus konsolosluğunun açılmasından 19. Yüzyılın sonlarına kadar Trabzon’da, uluslararası rekabetin doğurduğu ticari faaliyetlerin bir sonucu olarak, emperyalizmin uzantıları olan konsoloslukların sayısı da artı. 1888 yılında Trabzon’da Avusturya-Macaristan, İngiltere, Fransa, Rusya, İtalya, İran, Yunanistan, Belçika ve Amerika, İspanya ve Felemenk devletlerinin konsoloslukları yer almaktaydı (4).

Bu konsoloslukları sadece birer ticari ve siyasal odak olarak düşünmek mümkün değildir. Çünkü şehir hayatında, bu temsilciliklerin, şehrin ve şehirlinin yeni odak merkezleri olarak değişimi yönlendirdikleri bilinmektedir.

Şehirde konsoloslukların en belirgin etkilerinden biri, şehrin cazibe merkezinin Meydanı Şarkî’ye kayması oldu. Klasik Osmanlı döneminin idare merkezi olan Ortahisar Osmanlı idari yapılanmasının merkezi olarak devam ederken, yeni merkez kentte yaşayan Hristiyan toplumu da bu alana doğru çekti. Meydan ve Liman 19. yüzyıl Trabzon şehrinin ticari ve ekonomik olduğu kadar kültürel merkezi oldu. Limanı kullanan yerli ve yabancı acentelerin toplandığı meydan, yabancı konsoloslukların da burada yer almalarına sebep olmuştur. Meydan, deniz yoluyla gelen yabancılarla, İpek yolu kervanlarının ilk uğrak yeri oldu. Tarihi hanlar ile 19. yüzyıl otel ve lokantaları burada toplandı. Meydan’dan açılan iki sokak Uzun Sokak ve Kunduracılar Sokağı alışveriş mekânları halini aldı.

19. Yüzyıl Trabzon’unda şehrin yükselişindeki kesit noktalara baktığımızda ilk gelişme 1800’lü yılların başında açılan Rus konsolosluğu ile birlikte Rum Ortodoks cemaatin etkinliği kendisini gösterdi (5).

İkinci gelişme; 1829 yılında imzalanan Edirne Antlaşması’ndan sonra ortaya çıkan ticari faaliyet ve olanakların, çevre vilayetlerden kente nüfus akışını sağlamasıdır. 1835’te kent nüfusu 25-30 bine ulaşarak, yüzyılın başındaki nüfus ikiye katlanmıştır. Bu nüfusun 20-24 bini Müslüman, 3,5-4 bin kadarı Rum ve kalan 2 bini de Ermeni idi (6).

Üçüncü dönüm noktası ise Kırım Savaşı’dır. Savaş sırasında ikmal üssü haline gelen şehirde ticari faaliyet doruk noktaya ulaştığında, çevre kasaba ve köylerden birçok insan Trabzon’a yerleşerek yoğunlaşan ticari hizmetlerde çalışmaya başlamışlardır. 1856 yılında şehrin nüfusu 70 bine yaklaşırken çevreden göç eden Rum ve Ermeniler şehrin demografik durumunu değiştirmeye başladı. Bu Gayrimüslim nüfusun çoğu yeni mesleklere dâhil olarak kendi cemaat mensuplarının ticarethanelerinde hizmet vermeye başladılar. Türkler ise büyük ölçüde inşaat sektöründe istihdam edildiler. Kırım Savaşı’nın yarattığı zenginlik, kentin hızla gelişmesini sağladı. Biriken sermaye yeni han ve evlerin inşa edilmesini sağladı. İngiliz konsolosu, şehirde meydana gelen değişimi anlatırken şu ifadelere yer vermektedir:

“Trabzon yöresel olarak büyük bir maddi gelişme gösterdi. Üç yıllık savaş, büyük miktarda altının burada birikmesine yol açtı ve büyük tüccarlardan birkaçı bunlardan yararlanmayı bildi. Her gün binalar yükseliyor, kentin sınırları önemli ölçülerde büyüyor, yerliler daha iyi giyiniyor ve daha iyi yaşıyorlar, yoksullar çeşitli sıkıntılar ve yoksunluklar nedeniyle azalmakla birlikte her yerden gelen yabancılar bu boşluğu dolduruyor” (7).

Trabzon’da oluşan nüfus ve servet yoğunluğu 1813’te 18 cami, 10 kilise, 8 han, 5 hamamdan oluşan sayıları, 1847’de 22 cami, 27 kilise, 14 han ve 12 hamama çıkardı. 1860’lara gelindiğinde ise yaklaşık 60 bin nüfusa ulaşan kentte 52 cami, 55 kilise ve şapel, 22 han, 12 kervansaray, 15 hamam 87 fırın bulunmaktaydı (8).

1871 yılına gelindiğinde ise Trabzon’daki emlak sayısı şu şekildedir:

Postahane:1, gümrük:3, fener:1, karantina: 1, muvakkithane: 1, telgrafhane: 1, karakolhane: 1, cephane: 1, tabya, 2, imaret: 1, çeşme:201, şadırvan: 2, namazgah: 1, türbe: 5, tekke: 3, medrese, 4, mekatib-i İslam: 18, mekatip-i rüştiye: 1, fetvahane: 1, mescit: 17, cevami: 27, oda: 66, hamam: 12, fırın: 86, han: 33, mağaza: 441, dükkan: 1232, hükümet konağı: 1, hane: 4139, Ermeni kilisesi: 3, Rum mezarlığı: 1, Rum mektebi:3, Rum kilisesi: 24, İslam kabristanı: 18, kuyu: 15, yer mahzeni: 2, bağçe: 2, kahvehane: 131, bedesten maa dolap: 44, samanlık: 5, mumhane: 2, değirmen: 21, arsa: 133, kömür mağazası: 2, ahır: 21, köprü: 2, kalekapısı:5, gazino: 4, arak fabrikası: 3, çömlekhane: 9, meygede: 51, kayıkhane:2, salhane: 3, yemeni basımhanesi:9, boyahane:3, debbağhane: 17, kabhane: 1, menzilhane:1, kiremithane: 1, matbaa:1, mera:6, sebzelik: 15, tarla: 347, çayır: 10, otlakiye: 66, çamlık: 6, çalılık: 5, koru: 12, orman: 5, taş oçağı: 5, meydan: 2, kızlar manastırı: 1, Protestan mezarlığı:1, ecnebi mezarlığı: 1, Fransız mektebi: 1, Fransız kilisesi: 1, Katolik mektebi: 3, Katolik kilisesi: 2, Ermeni mektebi: 1 (9).

Trabzon’un gelişiminde dördüncü dönüm noktası ise 1870’lerde başladı. Bir taraftan Trabzon üzerinden yapılan uluslararası Karadeniz ticareti, Rusya’nın kontrolü altındaki Kafkasya kıyılarına kayarken, İran ticareti de Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Basra-Kızıldeniz-Akdeniz güzergâhına kaydı. Böylece Trabzon ticaretinin durgunlaşma dönemi başladı.

Geçimlerini sağlayamayan ve genellikle hizmet sektöründe çalışan ve çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu gruplar ya köylerine geri dönmeye başladılar, ya da inşaat alanında kazandıkları deneyimi İstanbul’a göç ederek orada sürdürme çabasına girdiler. Buna karşılık Trabzon’a çevreden göç eden iyi eğitim almış Gayrimüslim gruplar kentte kalmaya devam ettiler (10).

Gayrimüslim nüfusun zenginleştiği 19. yüzyıl Trabzon’unda, başkentin uzantısı olan merkezileşme ve taşrada kurumlaşmaya bağlı olarak, kamu binaları da yeniden düzenlendi. Devletin batılılaşma ve merkezileşme sürecine paralel olarak şehirde kamu binaları kendini göstermeye başladı. Vilayet konağı, gümrük binaları, karantina istasyonu, belediye binası gibi yapılar. Merkez-çevre ilişkisi içerisinde şehrin görüntüsünü değiştirmiştir (11).

Osmanlı resmi binalarının inşa edilmesiyle ilgili olarak Findley’nin yapmış olduğu tespit kısmen de olsa Trabzon için de geçerlidir. Ona göre; Abdülhamit, Osmanlı padişahları arasında en çok bina inşa ettirenlerden biriydi. Onun inşa ettirdiği binalar, kendine özgü üsluplarıyla, Makedonya’dan Irak’a kadar imparatorluğun dört bir yanında hâlâ şehir manzaralarına damgasını vurmaktadır. Önceki devirlerle Abdülhamit devri arasında bu açıdan en büyük farklılık, Abdülhamit’in inşa ettirdiği binaların cami ve saraylardan çok idari binalar, kışlalar, okullar, mescitler, tren istasyonları, rıhtımlar, çarşılar ve saat kulelerinden oluşmasıydı (12). Trabzon’daki askeri okul, cephanelik ve kışla binası, idadi binası, belediye binası gibi birçok kamu binası bunların örnekleri arasında yer alır.

Kentte Gayrimüslimlerin egemenliği idari yapı hariç olmak üzere hayatın hemen hemen her noktasında kendisini gösterdi. Bu üstünlük, yabancı sermaye ve onların uzantısı olan devletlerin etkisi altında gelişti. Bu noktadan bakıldığında Trabzon, bir taraftan idari olarak İstanbul’un etkisi altında iken, diğer yandan ise tümüyle emperyalist devletlerin uzantısı haline gelmiş olan Gayrimüslimlerin etkisinde bulunuyordu. Bu durum 19. yüzyıl Trabzon’unda inşa edilen sivil mimariye, dini mimariye, okul mimarisine ve şehrin fiziki yapısını etkileyen birçok alana da yansıdı.

Bunlar içerisinden sadece eğitim ve okulları esas aldığımızda, Trabzon’da genellikle Gayrimüslimlere yönelik olarak açılan çok sayıda eğitim kurumunun varlığı dikkati çekmektedir. Trabzon’da eğitim faaliyeti yürüten ülkeler arasında Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, İtalya, İran gibi devletler bulunuyordu. Bunlar arasında ABD ve Fransa’nın açmış olduğu okullar şehirde iki cemaatin oluşmasına yol açtı. Bunlardan biri Protestan, diğeri ise Katolik cemaatidir. Katolik cemaatin oluşumunda Fransız misyoner okulları etkin olurken, Protestan cemaatin oluşumunda Amerikan misyoner okulları ile İngiliz temsilcilerin destekleri etkili olmuştur.

Findley, Osmanlı’da 19. yüzyıl misyoner faaliyetlerinin toplumsal değişimde oynadığı rolü şu şekilde ifade etmektedir:

“Misyonerler, hayırsever faaliyetlerde bulunmakla birlikte, daha önce görülmeyen farklılıklar yarattılar (örneğin Gregoryen Ermenilerin yanı sıra Protestan ve Katolik Ermeniler), hem yeni ve hem de eski farklılıkları siyasallaştırdılar (örneğin Lübnan’daki Maruniler ile Dürziler) ve Osmanlı Devleti ile geleneksel Doğu kilisesi de dahil olmak üzere mahalli aleyhlerine çevirdiler. Misyonerler zorlukla karşılaştıklarında sürekli olarak kendilerine en yakın hissettikleri güçlü diplomatlardan yardım istiyorlardı. Örneğin Amerikan misyonerleri İngiliz elçiliğine başvuruyordu. Bir bakıma misyonerler genellikle Osmanlılardan izinsiz hareket ettiklerinden, onların (Osmanlıların) bu konudaki endişeleri hiç de sebepsiz değildi. Abdülhamit, 1901 yılında izinsiz Fransız kuruluşlarını kapatmaya kalktığında, Fransızlar bir donanma göndererek kendilerine bağlı bütün kuruluşların faaliyetlerinin serbest bırakılmasını talep ettiler, diğer Avrupalı güçler de benzer taleplerle Osmanlının karşısına çıktılar. Osmanlılar zaman zaman misyonerlerin casusluk yaptığından şüphelenmekteydi ve Birinci Dünya Savaşı sırasında bu şüphelerin bir kısmı doğrulandı” (13).

Bu tespitler, Trabzon için de geçerlidir. Trabzon şehir merkezinde bulunan üç Fransız okulundan birincisi Uzun Sokak Frerler mülkü olan binada hizmet vermektedir. 1891 yılında Kolej seviyesinde eğitim veren okulun rüştiye ve idadiye seviyesinde erkek öğrenciler eğitim görmektedir. İkinci okul Trabzon’un Frenk Hisar mahallesinde Kapuçin rahiplerinin mülkünde yer almaktadır. Kız öğrenci okulu olarak rüştiye seviyesinde eğitim vermektedir. Üçüncü okul yine Frenk Hisar mahallesinde olup iptidai derecesinde erkek öğrencilere eğitim vermektedir. Bu okulların hiç birinde Müslüman öğrenci bulunmamaktadır.

Aynı şekilde faaliyet gösteren İtalyan okullarında da Müslüman öğrenci olmadığı bilinmektedir. 1890’larda Trabzon eğitim müdürlüğü tarafından yazılan bir yazıda Frerler okulunda 8-10 kadar Müslüman çocuğunun okuduğu bildirilirken bu öğrencilerin, Trabzon’da Kız Rüştiyesi olmadığı için buraya devam ettikleri vurgulanmaktadır (14). Bu misyoner okulları içerisinde farklı konumda olan sadece İran okuludur. İran Okulu sadece İran vatandaşı olan çocuklara eğitim verirken, diğer yabancı okulların öğrencilerinin önemli bir kısmı Osmanlı vatandaşı olan Gayrimüslimlerdir (15).

Yine Trabzon vilayetinde 1894 yılında Gayrimüslimler tarafından açılan 94 Rum Okulu, 24 Ermeni okulu, 2 Protestan okulu olmak üzere toplam 120 Gayrimüslim okulu bulunmaktadır (16). Bu açıdan bakıldığında, okul, sadece dinsel değil aynı zamanda ulusal bir bilincin muhafaza edilip yeşertildiği bir araç olarak belirmektedir (17). Cemaat içi siyasallaşma ve ulusal bilincin oluşumunda okullaşmanın önemli bir yeri olduğu açıktır. Artık yüzyılın sonlarında Osmanlı kontrolünden çıkan Gayrimüslim azınlık çeşitli devletlerin denetimi altında hareket eden uzantılar haline dönüşmüştür.

Şehirde yaşayan Gayrimüslim hayatındaki sosyal farklılıklara dikkat çeken Stephanos Yerasimos, 19. Yüzyılda dış ticaretle zenginleşen Rumların çocuklarını istedikleri gibi dışarıya göndererek eğittiklerini vurgulamaktadır (18).

1884 tarihli Alman Konsolosluk raporlarına yansıyan şehrin ticari hayatı hakkındaki bilgilere göre: Trabzon’da 16 yabancı şirket temsilcisi, 33 ihracatçı, 72 ithalatçı bulunuyordu. Bunların önemli bir kısmını Gayrimüslimler oluşturmaktadır (19).

Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Geçiş

1870’lerden itibaren düşüşe geçen Trabzon ekonomisi ve uluslararası ticaret şehrin giderek ekonomik kaynaklarının azalmasına yol açtı. 1889 sonrası oluşan II. Abdülhamit’e karşı muhalefet hareketi, Trabzon Müslüman ticaret kesiminde de bir ikilem yarattı.

Müslüman toplumunun siyasal olarak bölünmesi, Trabzon’daki Müslüman kökenli sermayedarların kutuplaşmasına yol açtı. Barutçuzadeler gibi İttihatçı liderlerin Trabzon burjuvazisine sonradan katıldıkları ve şiddetli bir biçimde Rum karşıtı ve Hristiyan karşıtı oldukları bilinmektedir. Buna karşın daha eski Müslüman sermayedarlar Gayrimüslimlerle işbirliği sürecinin devamı yanında yer aldılar. Milli Ekonomi düşüncesinin giderek önem kazandığı 1913’lü yıllarda, Gayrimüslim sermayeye karşı boykot uygulanması kararlarının alınmaya çalışıldığı toplantılarda Nemlizade Osman Efendi, Rum karşıtı tedbirlere muhalefet etti. Aynı şekilde, 1913-1914’te, Rum dükkânlarına ve işletmelerine yönelik olarak genişleyen boykot, ticari ve mali konularda Rumlar ve Türkler arasında var olan çok sıkı bir ilişki yüzünden, Trabzon’da pek ses getirmeyecektir.

Trabzon, II. Meşrutiyet’te İttihatçı karşıtları için önemli bir merkezdi. Bu muhalefet savaş sonrasına da uzandı ve Kurtuluş Savaşı sırasında Mustafa Kemal’e karşı etkili bir muhalefete dönüştü. Trabzonlu sermayedar seçkinlerin İtilafçılara yakınlığı büyük bir oranda İtilaf partisinin ideoloğu Prens Sabahattin’in adem-i merkeziyetçi görüşlerinde karşılık bulan köklü bir özerklik arzusuna bağlıdır. Bu durum savaş sonrasında iki farklı kurtuluş düşüncesini de doğuran ana etmenlerden biridir. Hiç şüphe yok ki, bu eğilim başkente nazaran Trabzon’un sahip olduğu kuvvetli bir iktisadi ve ticari özerkliğe bağlıdır. Bu özerklik duygusu, Rumlar ve Türkler arasında savaş sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılacak bir rejimin kurulması üzerine bir uzlaşma sağlanması için kuvvetli bir temel oluşturmaktaydı (20).

Cumhuriyet’e gelindiğinde I. Dünya Savaşı ve sonrası yaşanan gelişmeler ve imzalanan Lozan Antlaşması, Trabzon’da yeknesak bir toplumsal yapının kurulması için gerekli ortamı oluşturdu. Artık Trabzon’un Gayrimüslim sermayedarları, yaşanan olaylar ve imzalanan mübadele antlaşmasıyla şehri terk etmişlerdi. Müslüman sermayedar ise aralarındaki siyasal çekişmeler her ne kadar alttan alta devam etse de, tek merkezli bir siyasal sistemin içerisinde yeniden oluşan ilişkiler ağı ile şehrin tek ve yegâne itici gücü haline gelmişlerdi. Cumhuriyet öncesinin rekabeti artık yok olmuştu.

Şehrin fiziki yapısında yer alan Müslüman-Gayrimüslim sermayedarın rekabetinin yansımaları bugün bile 19. ve 20. yüzyıldaki görüntüleri ve güzellikleriyle yaşamaya devam etmektedir. Konstantin Kabayanidis’in bugün Atatürk Köşkü olarak kullanılan köşkü ile Kostaki Teophylaktov’un Kostaki Konağına karşı, Nemlizade Hacı Ahmet Efendi’nin Nemlioğlu Konağı, Kalcıoğlu Konağı ve Hacı Rüştü Konağı Trabzon’un Cumhuriyet öncesi rekabetin ve bölünmüşlüğün izlerini taşımaktadır (21).

Cumhuriyet öncesinin çok merkezli yapıya bağlı bölünmüşlüğü sadece sermayedarların inşa ettikleri konak ve köşklerde yer almamıştır. Bugün kentin kültürel envanterine baktığımızda 19. ve 20. yüzyıldan kalmış olan okullar (22), kamu binaları (23), konutlar (24) gibi pek çok yapıda bunun izlerini görmek mümkündür.

Cumhuriyet siyaseten ortadan kaldırdığı çok merkezliliği tek merkeze dönüştürürken, Anadolu şehirlerinin fiziki görüntüsü de tek merkezin uygulamalarına bağlı olarak değişmeye başladı. Bu durum yeni idari merkezlerde yeknesak görüntüler oluştururken, Trabzon gibi eski kültürel mirasa sahip olan kentler de bugüne kadar devam eden geçmişin kültürel farklılaşmalarının izlerini taşıdı.

Cumhuriyet, şehirlerin değişimindeki yapılanmayı belirli bir planlama içerisinde 1930’lardan itibaren gerçekleştirmeye başlamıştır. Ankara merkezli mimari tercihle oluşan yeni stilin izleri öncelikle vilayet konakları ile vali evlerinde ve resmi kurumlarda görülmeye başlandı. Trabzon’da Cumhuriyet’in kamu binalarına baktığımızda 1927 yılında Gümrük binaları, 1933 yılında vilayet konağı, Ziraat Bankası (25), 1939 yılında Trabzon lisesi binası (26) bu şekilde izler taşıyan yapılar olarak inşa edildiler.

Cumhuriyetin, modern bir ulus devlet oluşturma isteği, şehirlerin yeniden düzenlenmesinde etkin olan faktörlerden biridir. Ulus-devletin tek dilli, tek kültürlü yapısına uygun olarak önce Ankara yeniden inşa edilirken, yeni oluşan merkezin modeli oldu. Yeni başkentin inşası sürecinde oluşan görünüm, belediyeler vasıtasıyla taşraya yansıtıldı. Önemli ölçüde merkez odaklı olan uygulamalar 1928-1956 yılları arasında plan zorunluluğuna dayalı olarak oluşturuldu (27). Belediyeler vasıtasıyla merkez, illerdeki imar ve fiziksel değişimi bu dönem içerisinde kontrol altında tuttu. Bununla ilgili olarak 1930 yılında çıkartılan Belediye Kanunu, uygulamadan kaynaklanan sorunların giderilmesi amacıyla zaman zaman yeniden düzenlendi. Böylece kentlerin bir plan dâhilinde yeniden organizasyonu oluşturulmaya çalışıldı (28).

Trabzon’da Cumhuriyet döneminde kentin merkeze benzer şekilde yeniden inşası J. H. Lambert planına dayalı olarak 1939 sonrasında başlatıldı. Plan, modern şehirciliğin öngördüğü ölçülere dayalı olarak oluşturulmuştu. Şehrin çeşitli alanlara ayrılarak, yeniden organize edilmesi düşünülmüştü (29). Bu plan uygulamada Trabzon’a bir takım yeni düzenlemeler getirse bile planının tümüyle uygulanması daha sonraki yıllarda mümkün olmadı.

Evrim Düzenli tarafından yapılan bir çalışmada 1931-1958 döneminde Trabzon Belediye Zabıtları’na dayalı olarak ortaya konulan uygulamalar ve değişim üzerine tartışmalarda, Cumhuriyet’in Trabzon’a yeni şehirciliğin öğeleri arasında yer alan Meydan düzenlemeleri, Anıt dikilmesi, Müze oluşturma, bir kültürel merkez olarak sinema inşası gibi değişimleri getirdiği vurgulanmaktadır (30).

Cumhuriyet, merkezi kanun ve yaptırım gücünü kullanarak taşranın fiziki yapısını değiştirirken, Osmanlı’dan farklı olarak gelişen modern hayatın oluşturduğu değişimi de kendi yönlendirmeye başladı. Cumhuriyet döneminin modern kent hayatının mahalleri batı örneğinden alınarak oluşturulan kooperatifçiliğe dayalı sivil mesken örnekleri önce Ankara’da oluşturuldu. Bu örneklerden hareket eden Trabzon yerel yönetimi eski kentin doğu ve batısında yeni mahallerin oluşumunu öngören düzenlemeler düşündü. Planlamadan çok daha sonraları gerçekleşmiş de olsa yeni mahalle örnekleri Ankara merkezli örnekler olarak hayata geçirilmiştir. Yeni şehir planlaması çerçevesinde oluşturulmaya çalışılan yeni model meskenler, eskinin köşk ve konak geleneğinden oldukça farklı mütevazı konutlar olarak düşünülmüştür.

Yine aynı şekilde 19. Yüzyılın sonlarında başlayan yeni ticaret sınıfına hitap eden ve eski han ve kervansarayların yerini alan oteller yeni yaşamın gereklerine uygun mekânlar olarak değiştirilmiştir. Buralara restoranlar ve çay-kahve salonları ilave edilerek yeni yaşam koşullarına göre yeniden düzenlenmiştir. Otel Yazıcı, Kafkas Oteli ve Yeşilyurt Otelleri her ne kadar Osmanlı 19. yüzyıl yapıları olsa bile Cumhuriyet döneminde değişen koşullara uygun görüntüye kavuşmuşlardı (31).

Şehrin aydın sınıfı için oluşturulan şehir kulüpleri, Cumhuriyetin toplumsal yapılanmasına uygun hale getirilen Türk Ocakları ve Halkevleri binaları, değişimin toplumsal boyutunun fiziki yansımaları olarak değerlendirilmelidir.

Sonuç

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişten söz ederken sadece siyasal rejimin değişiminden söz edilmemelidir. Siyasal sistem ve rejim kadar toplumsal yapı ve düşünce ile kentlerin fiziksel oluşumlarının da değiştiğini bilmemiz gerekmektedir. Bu değişimde siyaseten güçlü olanlar ve yönlendirenler kendilerini merkez konumuna getirdikten sonra çevreyi de kendi görüş ve algılama biçimine uygun olarak değişikliğe uğratmaktadırlar. Bu tarih boyunca olan ve olmaya da devam edecek olan bir durumdur.

Bugün Trabzon’a baktığımızda sadece Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişin getirdiği değişimden söz edemeyiz. Siyasal sistem içerisinde siyasal iktidarların bile merkeze bağlı olarak çevreyi değiştirdiklerine şahit olmamak mümkün değildir. Türk siyasal hayatındaki iniş ve çıkışların sadece düşünce dünyasıyla sınırlı kalmadığı, şehirlerin fiziki görüntüsüne de yansıdığı açıktır. 1950’lilerin anlayışını, 1960 ve 1970’lerin iç ve dış göçünün yansımalarını, 1980’lerin ve 1990’ların yeniden açık pazara yönelen siyasal görüşlerin kente yansıyan izlerini kent duvarları saklamaya devam etmektedir. Tıpkı Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişteki kent duvarları gibi.

Bu nedenle şehirlerin fiziki dokuları tarihin, düşüncenin ve yaşanmışlığın izlerini saklamaktadır. Bizlere düşen izleri silmek değil, izleri koruyarak kültürel mirasın zenginliğini anlayabilmektir.

1 Şerif Mardin, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul 1991, s. 30-66.
2 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 7-10.
3 Şevket Pamuk, a.g.e., s. 3.
4 Trabzon Salnamesi, 1888, (Hazırlayan: Kudret Emiroğlu,) Ankara 2002, s. 680-689.
5 Stefanos Yerasimos, “ XIX. Yüzyılda Trabzon Rum Cemaati”, Bir Tutkudur Trabzon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1997, s. 290-305.
6 A. Üner Turgay, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 65-66.
7 A. Üner Turgay, a.g.m., s. 67.
8 Üner Turgay, a.g.m., s. 68-69.
9 Trabzon Vilayet Salnamesi/1871, Hazırlayan: Kudret Emiroğlu, Ankara 1993, s. 207-211.
10 A. Üner Turgay, a.g.m., s. 68.
11 A. Üner Turgay, a.g.m., s .67.
12 Carter V. Findley, Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007, (çeviren: Güneş Ayas) Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 152.
13 Carter V. Findley, a.g.e., s. 141.
14 Erdoğan Keskinkılıç, “Karadeniz Bölgesindeki Azınlıklar ve Azınlık Okulları”, CIEPO XVII Sempozyumu Bildirileri Trabzon 18-23 Eylül 2006, Trabzon 2011, s. 669.
15 Gülbadi Alan, “Amerikan Board Misyonerlerinin Trabzon ve Çevresinde Yürüttükleri Faaliyetler Çerçevesinde Eğitim Alanındaki Çalışmalar”,CIEPO XVII Sempozyumu Bildirileri Trabzon 18-23 Eylül 2006, Trabzon 2011, s. 689-691.
16 Erdoğan Keskinkılıç, a.g.m., s. 669.
17 Stefanos Yerasimos, a.g.m., s. 290.
18 İlber Ortaylı, “XIX. Yüzyılda Trabzon Merkez Livası ve Giresun Üzerine Gözlemler”, Bir Tutkudur Trabzon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1997, s. 267.
19 İlber Ortaylı. a.g.e., s. 279-280 Ek:II.
20 Stefanos Yerasimos, a.g.m., s. 301. 21 Trabzon Kent İçi Kültür Varlıkları Envanteri, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2010, s. 265-283.
22 A.g.e., s. 237-265.
23 A.g.e., s. 199-237.
24 A.g.e., s. 283-445.
25 A.g.e., s. 216, 222, 235.
26 A.g.e., s. 260.
27 Evrim Düzenli, “J.H. Lambert Trabzon’da, Yıl 1937 Trabzon’da “Şehirleşme” Çabaları, Lambert’in “Trabzon İmar Planı ve İzah Raporu” Üzerine Notlar”, Trabzon Kent Mirası, İstanbul 2010, s. 291.
28 İlhan Tekeli, Cumhuriyetin Belediyecilik Öyküsü (1923-1990), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011, s. 50-175.
29 Lambert; “Trabzon İmar Planı ve İzahı”, Trabzon Kent Mirası, s. 319-351.
30 Evrim Düzenli, “Cumhuriyeti Trabzon’da İnşa Etmek: Trabzon Belediye Meclisi Zabıtnamelerinde “Meydan”, “Anıt”, “Müze”, ve “Sinema” Tartışmaları (1931-1958)”, Trabzon Kent Mirası, İstanbul 2010, s. 265-288.
31 Trabzon Kültür Varlıkları Envanteri, s. 452-454.

Trabzon 2015 Dergisinden